Трасянка – зьнішчэньне ці абарона беларускай мовы?
Севярын Квяткоўскі, Менск
Моўная трасянка – шырока распаўсюджаная ў Беларусі зьява. Паводле ацэнак навукоўцаў, мяшанае маўленьне зь перавагаю або беларускіх, або расейскіх элемэнтаў характэрнае для большай часткі насельніцтва Беларусі. Часам можна пачуць меркаваньне, што трасянка – гэта натуральная абарона беларускай мовы ад русыфікацыі. Радыё “Свабода” працягвае дасьледаваць фэномэн трасянкі.
(Актор: ) “Алё, здрастуйце, гэта баба Зіна зь дзярэўні. Чаго ад вас лукам пахнець ці часнаком?”
Прыведзены фрагмэнт узяты з запісу жывога этэру адной са сталічных FM-станцыяў, якая з дапамогай “бабы Зіны зь дзярэўні” ладзіла тэлефонныя разыгранкі. Вядома, пэрсанаж прыдуманы. Гераіню агучвае актор. Але жарт стаўся вельмі пасьпяховым і папулярным менавіта таму, што радыйная баба Зіна нічым не адрозьніваецца ад дзясяткаў тысяч вясковых жыхароў Беларусі, якія намагаліся размаўляць па-расейску і ўрэшце стварылі гэты фэномэн – трасянку.
Найбольш пашыранае тлумачэньне трасянкі дае сьпявак Лявон Вольскі:
(Вольскі: ) “Што такое трасянка? Трасянка – гэта мова чалавека, які на сваёй малой радзіме збольшага карыстаўся беларускай мовай. Калі такі чалавек прыяжджае ў горад ці гарадзкі пасёлак, дзе людзі “чыста па-руску разгаварывают”, ён хоча адразу быць гарадзкім чалавекам. Таму яму трэба абсалютна адцурацца ад таго, чым ён карыстаўся раней, бо гэта вясковае – “калхознае”.
Зрэшты, сытуацыя больш складаная. Сёньня і ў аддаленых ад гораду вёсках маладзейшага веку людзі часьцяком гавораць не па-беларуску, а менавіта трасянкай. Як узор сучаснай вясковай трасянкі паслухаем маналёг маладой прадавачкі ў адной з крамаў Валожынскага раёну:
(Прадавачка: ) “Ну што тут браць? Грэчку нада браць. Ана дарагая – дзьве тысячы. Большэ рыбы есьці. Хто яе возьме за пяць тысяч шчытай... Самае глаўнае, што гэта косьць укрэпляе, жэлеза паднімае: маркоўка, напрымер, сокі... У ўсех грошай няма. Хай бы паменьшэ цэны ўвялі нам”.
На сёньня ў беларускай навуцы зусім няшмат грунтоўных дасьледаваньняў моўнае сытуацыі ў краіне – дасьледаваньняў, у якіх сярод іншага аналізуецца й фэномэн трасянкі. Да таго ж бальшыня такіх працаў рыхтавалася яшчэ за савецкім часам. Ёсьць спробы некаторых расейскіх дасьледнікаў вызначыць ролю і месца трасянкі ў жыцьці беларускага грамадзтва. Адна з апошніх такіх працаў прысьвечаная вывучэньню месца трасянкі ў Менску. Пецярбурскія навукоўцы акрэсьлілі трасянку як сацыяльны дыялект, які паўстаў у выніку абмежаваньня сфэры ўжываньня беларускае мовы ў сучаснай Беларусі.
***
Суржык – украінскі аналяг беларускай трасянкі. У першасным значэньні суржик – гэта сумесь жыта з пшаніцаю або, скажам, ячменю з аўсом, а таксама мука з такой сумесі; трасянкай жа ў традыцыйным беларускім вясковым абыходку называюць стрэсенае сена з саломай, якое ідзе на корм жывёле.
Сучасныя моўныя трасянка і суржык – вынік размываньня беларускай і ўкраінскай моваў элемэнтамі расейскай мовы. У варунках Расейскай імпэрыі такое размываньне адбывалася з XIX стагодзьдзя. Узьнікненьне Савецкага Саюзу толькі ўзмацніла тэндэнцыю: былыя вяскоўцы, носьбіты беларускай і ўкраінскай моваў, пачалі больш актыўна інтэгроўвацца ў пераважна расейскамоўныя індустрыялізаваныя гарады.
Украінская дасьледніца Леся Ставіцька мяркуе, што фэномэн мяшанай мовы глыбейшы. На думку дасьледніцы, прычына ў тым, што нацыянальная самаідэнтыфікацыя ўкраінцаў адбываецца не паводле моўнай прыкметы, а базуецца на традыцыйна-побытавай культуры, на адчуваньні супольнай тэрыторыі і веравызнаньня. З другога боку, ужо больш за сто гадоў значная колькасьць украінцаў карыстаецца менавіта моўнай мяшанкай, не аддаючы перавагі той ці іншай літаратурнай мове. Сярод прычын гэтага дасьледніца называе моўную ляноту.
Філёляг Юрась Бушлякоў так тлумачыць сытуацыю з трасянкай у Беларусі:
(Бушлякоў: ) “«Ну, мы так гаворым, гаворым»… Але людзі наўрад ці скажуць, што лічаць сваю трасянку каштоўнай зьяваю, што гатовыя стаяць пры ёй, што ім важна жыць з гэтым... Я ня ведаю, ці называць гэта моўнай талерантнасьцю, ці моўнай індыфэрэнтнасьцю”.
Намесьнік галоўнага рэдактара “БелГазеты” Віктар Марціновіч спакойна ставіцца да трасянкі “бабы Зіны”, але абураецца, калі чуе моўную мяшанку з вуснай чыноўнікаў:
(Марціновіч: ) “Чыноўнікі, улада, асабліва прадстаўнікі культуры, павінны размаўляць на чыстай мове. Гэта відавочна”.
Беларусы да трасянкі ставяцца па-рознаму. Меркаваньне Юрася Бушлякова:
(Бушлякоў: ) “У сталічным успрыманьні, успрыманьні чалавека зь вялікага гораду – гэта, як правіла, нізкі статус. А ва ўспрыманьні чалавека зь беларускай правінцыі – гэта тыповая шараговая зьява, якая ні з плюсам, ні зь мінусам, яна проста ёсьць”.
***
“Трасянка – гэта расейскія словы, агучаныя беларускім ротам”, – так у 2000 годзе выказалася рэдакцыя газэты “Наша Ніва”. Вось гэтая самая “беларускасьць ратоў” надае аптымізму прыхільнікам ідэі трасянкі як шляху да літаратурнай беларускай мовы. Сярод аптымістаў перакладнік Васіль Сёмуха, і, напрыклад, старшыня Таварыства беларускай мовы Алег Трусаў:
(Трусаў: ) “Любая палка мае два канцы. З аднаго боку, калі няма літаратурнай мовы, то трасянка – гэта першая прыкмета заняпаду. Але ў нашым выпадку літаратурнай мовай за савецкі час створана ўнікальная літаратура”.
Юрась Бушлякоў, у сваю чаргу, трактуе трасянку як простую дарогу да расейскага маўленьня большасьці беларусаў:
(Бушлякоў: ) “Так, носьбіты трасянкі яшчэ не навучыліся добра гаварыць па-расейску. Ім яшчэ трэба трошкі, а камусьці яшчэ шмат часу. Але яны да гэтага могуць прыйсьці, бо пад уплывам той інфармацыйнай прасторы, у якой жыве сёньня беларускі чалавек, у трасянкавым маўленьні расьце колькасьць небеларускіх элемэнтаў”.
Тым часам сучасныя беларускія творцы нярэдка выкарыстоўваюць трасянку ў творах. Пра матывы – Лявон Вольскі:
(Вольскі: ) “Па-першае, трасянка – гэта добры творчы інструмэнт. Трасянку можна выкарыстаць у песьні ці ў празаічным мастацкім творы. Гэта інструмэнт, каб пазабаўляцца, пасьмяяцца ў кампаніі сяброў ці ў нейкіх грамадзкіх месцах абсурду навесьці... Але ясна, што трасянка – непаўнавартасная мова”.
Што трэба, каб носьбіты трасянкі прыйшлі да беларускай мовы? Мяркуе Юрась Бушлякоў:
(Бушлякоў: ) “Для гэтага яны павінны прапусьціць сябе празь беларускую інфармацыйную прастору. Яны павінны пачаць чытаць па-беларуску, слухаць па-беларуску. А калі так, то яны будуць прыходзіць да беларускага літаратурнага стандарту, які ён ёсьць на сёньняшні дзень”.
Такім чынам, моўная праблема трасянкі перарастае ў праблему палітыкі – дзяржаўнай палітыкі. Як сказаў адзін мысьляр, спачатку трасянка павінна зьнікнуць з думак, тады зьнікне з вуснаў.
Трасянка - уничтожение или защита белорусского языка?
26.01.2006 6:15
http://www.svaboda.org/content/article/766145.html
Северин Квятковский, Минск
Языковая трасянка - широко распространенная в Беларуси явление. По оценкам ученых, смешанный произношения с преобладанием или белорусских или российских элементов характерно для большей части населения Беларуси. Иногда можно услышать мнение, что трасянка - это естественная защита белорусского языка от русификацию. Радио "Свобода" продолжает исследовать феномен трасянка.
Трасянка - это код, своего рода пароль, понятен, пожалуй, каждому жителю Беларуси.
(Актер:) "и говорит, здрастуйце, это баба Зина с деревня. Чего от вас луком пахнут или чесноком?
Приведен фрагмент взят из записи живого эфира одной из столичных FM-станций, которая с помощью "бабы Зины с деревня" организовала телефонные разыгранки. Конечно, персонаж придуманный. Героиню озвучивает актер. Но шутка оказался весьма успешным и популярным именно потому, что радыйная баба Зина ничем не отличается от десятков тысяч сельских жителей Беларуси, которые пытались говорить по-русски и в конце концов создали этот феномен - трасянку.
Наиболее расширенное толкование трасянка дает певец Лявон Вольский:
(Вольский:) "Что такое трасянка? Трасянка - это язык человека, который на своей малой родине отчасти пользовался белорусским языком. Если такой человек приезжает в город или городской поселок, где люди "чисто по-русски разгаварывают", он хочет сразу быть городским человеком. Поэтому ему нужно абсолютно адцурацца от того, чем он пользовался ранее, так как это деревенское - "калхознага".
Впрочем, ситуация более сложная. Сегодня и в отдаленных от города деревнях молодая возрасте люди часто говорят не по-белорусски, а именно трасянка. Как образец современной деревенской трасянка послушаем монолог молодой продавщицы в одном из магазинов Воложинского района:
(Продавщица:) "Ну что тут брать? Гречиху надо брать. Ана дорога - две тысячи. Больше рыбы есть. Кто ее возьмет за пять тысяч щитах ... Самое глаўнае, что это Косьць укрэпляе, жэлеза поднимает: морковкой, например, соки ... У всех денег нет. Пусть бы уменьшить цены ввели нам ".
На сегодня в белорусском науке совсем немного основательных исследований языковой ситуации в стране - исследований, в которых среди прочего анализируется и феномен трасянка. К тому же большинство таких работ готовилась еще в советское время. Есть попытки некоторых российских исследователей определить роль и место трасянка в жизни белорусского общества. Одна из последних таких работ посвящена изучению места трасянка в Минске. Петербургской ученые акрэсьлілі трасянку как социальный диалект, который возник в результате ограничения сферы применения белорусского языка в современной Беларуси.
***
Суржика - украинский аналог белорусским трасянка. В первоначальном значении суржик - это смесь ржи из пшеницы или, скажем, ячменя с авсом, а также мука из такой смеси; трасянка же в традиционном белорусском сельском абыходку называют стрэсенае сено с соломой, которое идет на корм скоту.
Современные языковые трасянка и суржика - результат размываньня белорусским и украинским языков элементами русского языка. В условиях Российской империи такое размываньне происходило с XIX века. Возникновение Советского Союза только усилило тенденцию: бывшие односельчане, носители белорусского и украинского языков, начали активнее интэгроввацца в основном русскоязычные индустрыялизаваныя города.
Украинский исследователь Леся Ставицька полагает, что феномен смешанного языка глубже. По мнению Исследователь, причина в том, что национальная самоидентификация украинцев происходит не по языковому признаки, а базируется на традиционно-бытовой культуры, на ощущения общей территории и вероисповедания. Со второй стороны, уже более ста лет значительное количество украинцев пользуется именно языковой мяшанкай, не отдавая предпочтения той или иной литературной языке. Среди причин этого исследователь называет языковую лень.
Филолог Юрий Бушляки так объясняет ситуацию с трасянка в Беларуси:
(Бушляки:) "Ну, мы так говорим, говорим» ... Но люди вряд ли скажут, что считают свою трасянку ценной явлением, готовы стоять при ней, что им важно жить с этим ... Я не знаю, называть это языковой толерантность, или языковой индыфэрэнтнасьцю ".
Заместитель главного редактора "БелГазеты" Виктор Мартинович спокойно относится к трасянка "бабы Зины", но возмущается, когда слышит языковую мяшанку с устной чиновников:
(Мартинович:) "Чиновники, власть, особенно представители культуры, должны говорить на чистом языке. Это очевидно ".
Белорусы до трасянка относятся по-разному. Мнение Юрия Бушлякова:
(Бушляки:) "В столичном понятии, понятии человека из большого города - это, как правило, низкий статус. А во восприятия человека с белорусским провинции - это типичная рядовая явление, которое ни с плюсом, ни с минусом, она просто есть ".
***
"Трасянка - это русские слова, озвученные белорусским ртом", - так в 2000 году высказалась редакция газеты "Наша Нива". Вот эта самая "белорусскость Рато" придает оптимизма сторонникам идеи трасянка как пути к литературной белорусского языка. Среди оптимистов переводчик Василь Семуха, и, например, председатель Общества белорусского языка Олег Трусов:
(Трусов:) "Любая палка имеет два конца. С одной стороны, если нет литературного языка, то трасянка - это первый признак упадка. Но в нашем случае литературным языком за советское время создана уникальная литература ".
Юрий Бушляки, в свою очередь, трактует трасянку как пустую дорогу к российскому произношения большинства белорусов:
(Бушляки:) "Да, носители трасянка еще не научились хорошо говорить по-русски. Им еще надо немножко, а кому-то еще много времени. Но они к этому могут прийти, так как под влиянием той информационного пространства, в которой живет сегодня белорусский человек, в трасянкавым произношения растет количество небеларускіх элементов ".
Тем временем современные белорусские творцы нередко используют трасянку в произведениях. Об мотивы - Лявон Вольский:
(Вольский:) "Во-первых, трасянка - это хороший творческий инструмент. Трасянку можно использовать в песне или в прозаические художественном произведении. Это инструмент, чтобы пазабавляцца, пасьмяяцца в компании друзей или в каких-то общественных местах абсурда навести ... Но ясно, что трасянка - неполноценный язык ".
Что нужно, чтобы носители трасянка пришли к белорусскому языку? Полагает Юрий Бушляки:
(Бушляки:) "Для этого они должны пропускать себя через белорусский информационное пространство. Они должны начать читать по-белорусски, слушать по-белорусски. А если так, то они будут приходить к белорусского литературного стандарта, который он есть на сегодняшний день ".
Таким образом, языковая проблема трасянка перерастает в проблему политики - государственной политики. Как сказал один мыслителей, сначала трасянка должна исчезнуть из мыслей, тогда исчезнет с уст.
Исходное сообщение simply_the_grey вынішчэньне мовы беларускай па-расейску - зьбліжэньня двух "брацкіх" народаў! у сяброў нічым сітуацыя не лепш нашайзгоден!!! ( з першим) у Мінську я чув білоруську ТІЛЬКИ в метро... А скоро у нас буде не ліпше ніж у них...
Исходное сообщение НЕ_БЛОГЕР у Мінську я чув білоруську ТІЛЬКИ в метро... А скоро у нас буде не ліпше ніж у них...Зря переживаешь... Скоро все будут говорить на китайском и хинди... Сколько не силюсь-не пойму этой истерики по поводу якобы гнобления укр. языка... Проблема "высосана из пальца"... Ну... Наверное приятно ощущать себя NEW "шестидесятником", борцом против системы да? Хотя, каждому своё.